Filme de çekildi. Broadway’de defalarca sahnelendi, “West Side Story”. New York’un düÅŸman gençlerinin arka mahalle kavgalarını anlatıyordu. New York’ göç eden Porto Riko’lular, Karaiblerin sıcaklığını, delikanlılığını, hareketini beraberlerinde Kuzey Amerika’ya taşımıştı. Onlar, artık soyu tüketilen Taino Yerlileri, Ä°spanyol ve bu adaya köle olarak getirilen Afrikalıların kültürünün bir karışımıdır. Ünlü bir seyyah bu adanın halkını ÅŸöyle tanımlamış: “Ä°nsanları, kıyıları ısıtan güneÅŸi kadar sıcak ve samimidir.” Küba, Dominik Cumhuriyeti ve Jamaika ile beraber Büyük Antillleri oluÅŸturan Porto Riko’nun kendine özgü ilginç bir tarihçesi var.
Yıl 1898: Ä°spanyol ABD savaşı biter ve sonuçta Ä°spanya kaybeder. Böylece Filipinler, Guam, Küba ve Porto Riko’da Ä°spanya’nın hakimiyeti sona erer ama Porto Riko’da Küba’da olduÄŸu gibi ABD iÅŸgaline karşı herhangi ciddi bir direniÅŸ görülmez.
Yıl 1917: Porto Riko’lular ABD vatandaşı olma hakkına kavuÅŸur.
Yıl 1940-1953 arası: Porto Riko’nun siyasi liderleri ABD hakimiyetini kabul etmekle beraber “özgürlük” adına bazı yeni hakları da elde ettiler. Ä°spanyolca, Ä°ngilizce ile birlikte resmi dil ilan edildi. Porto Riko’nun kendine ait bir bayrağı oldu. Dört yılda bir kendi valilerini seçmeye baÅŸladılar.
Evet, Porto Riko halen belki yarı bir sömürge olarak anılabilir. Ama ÅŸu da bir gerçek ki halkının %98’i de bu durumdan hoÅŸnut… Sadece içkili iken “bağımsızlık savaÅŸçısı” oluyorlar ve “Viva Puerto Rico Libre!” (Çok yaÅŸa özgür Porto Riko!) diye bağırıyorlar. Ayılınca ise gerçekleri fark ediyorlar. Ya Amerika ÅŸirketleri adadan giderse kim onlara iÅŸ verecektir. Sonra iÅŸsizlik parasını kim ödeyecek? Amerika Federal Kanunları bu adada geçerli, ancak bu kanunların dâhilinde kendi yasalarını oluÅŸturuyorlar. Bu arada kısa bir not: ABD genel seçiminde Porto Riko’lular oy kullanamıyor.
San Juan Ne Kadar Sevimsiz!
Ada nüfusunun 1/3’ünü bünyesinde barındıran baÅŸkent San Juan, kurucusu Ponce de Leon ile birlikte anılıyor. Gezginlerin genellikle kalabalık, sıradan ve sevimsiz olarak nitelediÄŸi San Juan kentinde sizlere eski ÅŸehirde her köÅŸenin tadını çıkartarak bir yürüyüÅŸ yapmanızı öneririm. Porto Riko meydanları ile anılır. Kurucusu Ponce de Leon’un heykelini barındıran San Jose Meydanı, dört mevsimi temsil eden dört heykelciÄŸi ile Armas Meydanı, adanın isim babası Kristof Kolomb’un anıtı ile anılan Kolomb Meydanı, her yeni yüzyılda fıskiyeli havuz, merdivenler, Hz. Ä°sa’yı temsil eden iki koyun, seramik sanatının geliÅŸimini simgeleyen bir kolon gibi eklemeler yapılmış olan Bayaja Meydanı gibi.
Devleti temsil eden ve 300 milyon dolara mal olan, tamamen mermerden inÅŸa edilmiÅŸ “Kapital Binasının” maalesef tuvaletinde su bir bidondan temin ediliyor. Tavanda yer alan gravürler Porto Riko tarihini anlatıyor. Etrafı tamamen surlarla çevrilmiÅŸ olan San Jose’de, eski ÅŸehrinde gösteriÅŸli San Jose Katedrali ile 12 dönüm alana kurulmuÅŸ olan San Cristobal Kalesini de görmeniz gerekir.
Yeni bir coÄŸrafya’ya yerleÅŸim kararı alınca oraya önce saÄŸlam bir kale inÅŸa etmek gerekir. Ama bu arada su sıkıntısı, sivrisinek, yerel kabilelerden savunma, bataklık gibi önemli sorunlarla mücadele etmek zorunludur. San Cristobal kalesi 2508 - 2534 yılları arasında iÅŸte bu olumsuz ÅŸartlar altında kurulmuÅŸ. Rehberimiz Baba Arslan, bize kaledeki yaÅŸamı sanki bir tiyatro sanatçısı gibi esprilerle aktarıyor. Bir de ÅŸapel içeren kalede kalan 170 asker barutları ateÅŸlememek için karanlıkta en öndekinin elinde yaÄŸ kandili ışığında bir ellerini duvara, diÄŸer ellerini öndeki askerin omzuna koyarak yavaÅŸ yavaÅŸ ilerlermiÅŸ. Cephanelikte patlayıcıların sıcakta alev almaması için mükemmel bir doÄŸal havalandırma sistemi hazırlanmış. 1855 yılında Ä°spanya’da kısaltılan askerlik görevinin kendilerine de uygulanmasını isteyen bir subay ve üç askerin baÅŸkaldırısı sonrası tutuklanıp, idamlarını beklerken tutuldukları zindanda duvara yaptıkları harika yelkenli resimlerine bakıyoruz. Yelkenleri rüzgarla dolmuÅŸ, yeni yol alan yelkenliler, onların vatan özlemini dile getiriyor. O dönemde subayın hemen bitiÅŸinde duran ve kolay vurulmaması için çocuklardan seçilen trompetçi savaÅŸ esnasında tüm haberleÅŸmeyi gerçekleÅŸtirirmiÅŸ. Eski ÅŸehrin dar sokaklarında yürüyoruz. Kaldırımın taÅŸları oldukça farklı, bir defa parlak. MeÄŸer bir metalürji tesisinin atıkları olup bakır ve çinko içeriyormuÅŸ. San Juan Katedrali’ne giriyoruz. Porto Rikolular dinlerine çok baÄŸlı. Kiliseler dolup taşıyor. Kravatlı genç bir adamın ÅŸapelin üzerindeki tablosu dikkatimi çekiyor. MeÄŸer Porto Riko kilisesi, Manuel Rodriguez isimli bu yardımsever ÅŸahsın “aziz” ilan edilmesi için Vatikan’a resmen baÅŸvurmuÅŸ.
El Yunque YaÄŸmur Ormanları Milli Parkı, baÅŸkente sadece 45 dakika mesafede, 29bin dönüm araziye yayılmış ve ortalama 1850 metre yüksekte yer alıyor. Burada Çin bambusu, ince uzun mum aÄŸacı, boy boy eÄŸrelti otları dışında yüzlerce çeÅŸit bitki görüyorsunuz. Ziyaretçi merkezinde ekosistemi konu eden çok ilginç bir film seyrettikten sonra havuzun başından itibaren 15 dakika kadar yaÄŸmur ormanının içinde yürünüyor. Yakahu adlı yerli liderin adını taşıyan gözetleme kulesine 96 basamakla çıkıp harika manzaraya göz atıp son olarak da La Mina Åželalesinde bir fotoÄŸraf molası veriliyor. Bu arada bir aÄŸacın yaprağından ÅŸapka yapılıyor ve diÄŸer bir aÄŸacın incecik sarı yaprağı, elinize sürünce aynen Chanel (5) kokusu yayıyor.
Kısa Kısa Porto Riko:
• Kibrit kutusu ÅŸeklindeki Porto Riko adasında yeÅŸili coÅŸturan 50 ırmak ve 1200 dere yer alıyor.
• Çok sayıda Amerikan ÅŸirketi bazı vergi avantajlarını kullanıp adada yatırım yaparak iÅŸ sahasını açtı. Böylece eceline terk edilmiÅŸ yoksul Porto Riko’lu köylü ve çiftçilere ekmek parası saÄŸlandı. Bugün Porto Riko, kiÅŸi başına düÅŸen 35000 dolar gelir ile Amerika’nın bir çok eyaletinden daha varlıklı.
• Adanın ikinci büyük ÅŸehri olan Ponce, XVII. yüzyılda kurulup XIX. yüzyılda ticari bir patlama yaÅŸadı. Daha sonra da yıldızı hızla söndü. Bu kent kolonyal malikâneleri ile günümüzde de ilgi çekiyor.
• Orta Porto Riko’yu baÅŸlı başına kat eden 265 kilometrelik “Rota Panoramica” (Manzaralı yol) boyunca ÅŸirin daÄŸ kasabalarının, sık ormanların, tarihi konakların ve karanlık aÄŸaç tünellerin heyecanını yaÅŸayacaksınız.
• Porto Riko “olimpiyatlara” ve “kâinat güzeli yarışmalarına” kendi adına katılıyor. Bir hatırlatma: Tam beÅŸ kez kâinat güzeli bu adadan seçildi.
• Adayı bekleyen en büyük tehlike 4 milyon olan ve hızla artan nüfusu, dolayısıyla da oluÅŸan konut ihtiyacı. Dev alışveriÅŸ merkezi, altı ÅŸeritli yollar, genelde sıkışan trafik (Tapones), çifter çifter arabalar bu coÄŸrafyanın ekolojisini hızla bozup tipik bir Amerikan modeli tüketim toplumuna çeviriyor. Zaten Porto Riko sokaklarında rastladığımız “obezler” bunun tipik bir göstergesi.
• DaÄŸ sıraları ile korunan arazilerde lezzetli Porto Riko kahvesi yetiÅŸiyor.
• Porto Riko mezarlıklarında tüm mezarların başında her an taze çiçek var. Ya o kiÅŸinin akrabası yoksa veya adadan göç etmiÅŸse bu çiçekleri acaba kim koyuyor? Muhtemelen dostları, tanıdıkları, belki de komÅŸuları… Bence ölüye, ölüme saygı çok önemli bir vefa borcudur.
• Porto Riko’da dünyanın en büyük ve duyarlı single-dish radyo teleskopu var. Bunun sayesinde dünyanın hangi noktasında bir astronotun bulunduÄŸu anında tespit edilebiliyor.
• Amerika’da tüketilen kalp pillerinin yarısı Porto Riko’da imal edilmekteymiÅŸ.
• Porto Riko’nun Viques Adasındaki ABD Deniz filosu personeli tatbikat sırasında yanlışlıkla bir köylüyü öldürüp buradaki tarihi bir ÅŸapeli de yıkınca halk büyük bir tepki gösterdi. Sonunda bu “üs” Viques adasından taşınmak zorunda kaldı.
• Bazı iddialara göre ABD’ye giren uyuÅŸturucunun %20’si kendi toprağı sayılan Porto Riko ile Virgin Adalarından sokuluyormuÅŸ.
• Porto Riko ekonomisinin üçte birinin kayıt dışı olduÄŸu da sık sık gündeme geliyor.
• 1493 yılında Kristof Kolomb bugünkü baÅŸkent San Juan’a vardığında, yerliler kendisine altın hediye edince bu yöreye “Porto Ricco” yani “Zengin Liman” adını verdi ama Ä°spanya’da haritalar hazırlanırken isimler karışır, böylece Porto Riko tüm adanın adı olur.
• Bu adanın iç kesiminde yer alan “Adjuntas” henüz inÅŸaat yığını olmadan, kültürü ve gelenekleri ile bugüne ulaÅŸan lezzetli kuru fasulye ve pilavı ile dikkati çeken güzel bir daÄŸ kasabası.
• Porto Riko’nun sembolü melodik sesini kilometrelerce uzaÄŸa duyuran ufak bir aÄŸaç kurbaÄŸası olan “kuku” (coçui).
• Bu tropikal adanın sahillerinin yaÄŸmalanması 1949 yılında Carribean Hotel Otelinin kendi plajını halk hizmetine kapatması ile baÅŸlamış oldu.
Hazırlayan: Orhan Kural
